«H Άνοδος της Ασήμαντοτητας» του Κορνήλιου Καστοριάδη

«H Άνοδος της Ασήμαντοτητας» (The Rising Tide of Insignificancy) του Κορνήλιου Καστοριάδη αποτελεί μια βαθιά φιλοσοφική και πολιτική αναστοχασμό για τη σύγχρονη κοινωνία. Δημοσιεύτηκε μετά θάνατον το 1996 και συγκεντρώνει δοκίμια και ομιλίες που καταγράφουν την ώριμη σκέψη του Καστοριάδη.

Σύντομη Επισκόπηση:

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης (1922–1997), Έλληνας-Γάλλος φιλόσοφος και κοινωνικός κριτικός, συνίδρυσε την ελευθεριακή σοσιαλιστική ομάδα «Socialisme ou Barbarie». Το έργο του αποτελεί κριτική του γραφειοκρατικού καπιταλισμού και του αυταρχικού μαρξισμού, υπογραμμίζοντας την αυτονομία και το κοινωνικό φαντασιακό. Η Άνοδος της Ασήμαντοτητας (Αγγλική μετάφραση, 2010) συγκεντρώνει δοκίμια από τις δεκαετίες 1980–1990, εξετάζοντας τη διάβρωση του νοήματος στις σύγχρονες κοινωνίες εν μέσω της άνοδου του νεοφιλελευθερισμού και της πολιτικής απαισιοδοξίας μετά το 1968.

Ο Καστοριάδης υποστηρίζει ότι οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες βιώνουν μια πτώση του νοήματος και της γνήσιας εμπλοκής, γεννώντας αυτό που ονομάζει «Ασημαντότητα». Αυτό αναφέρεται στην κενότητα του δημόσιου λόγου, την κυριαρχία του καταναλωτισμού, και την απώλεια της πολιτικής και προσωπικής αυτονομίας. Οι άνθρωποι δεν θέτουν πλέον κριτικές ερωτήσεις ούτε συμμετέχουν ουσιαστικά στο σχηματισμό των κοινωνιών τους.

Κριτικάρει την υποχώρηση από τη δημοκρατική συμμετοχή, τη γραφειοκρατικοποίηση της ζωής και την εμμονή με την ψυχαγωγία και τον υλισμό. Το ανοδικό αυτό κύμα της Ασημαντότητας είναι, κατά την άποψή του, σύμπτωμα μιας κοινωνίας που έχει σταματήσει να αμφισβητεί τον εαυτό της και έχει παραδοθεί στην παθητικότητα και σε επιφανειακές αξίες.

Παρά τον απαισιόδοξο τόνο, τονίζει τη σημασία της αυτονομίας — την ανθρώπινη ικανότητα να ανακλά, να αμφισβητεί και να δημιουργεί νέα νοήματα και θεσμούς. Για τον Καστοριάδη, η πραγματική ελευθερία βρίσκεται στη συλλογική ικανότητα να αυτο-θεσμοθετείται η κοινωνία.

🔍 Κεντρικά Θέματα:

1. Η Ασημαντότητα ως κυρίαρχο χαρακτηριστικό της εποχής

Ο Καστοριάδης βλέπει τη σύγχρονη δυτική κοινωνία κυριαρχούμενη από την Ασημαντότητα — όχι με έναν ηθικολογικό ή ελιτιστικό τρόπο, αλλά με την έννοια ότι η δημόσια ζωή έχει αδειάσει από νόημα.

• Η πολιτική ανάγεται σε θέαμα — τα κόμματα γίνονται δυσδιάκριτος μεταξύ τους, οι πολιτικοί δεν προσφέρουν πραγματικές εναλλακτικές.

• Ο πολιτισμός εμπορευματοποιείται — αντί να είναι μέσο στοχασμού ή κριτικής, γίνεται καθαρή ψυχαγωγία.

• Οι αξίες εξασθενίζουν — η επιτυχία μετράται από την κατανάλωση, όχι από την ηθική ή την κοινωνική συνεισφορά.

2. Αυτονομία και φαντασιακή θεσμοθέτηση

Μια από τις βασικές ιδέες στη φιλοσοφία του Καστοριάδη είναι η αυτονομία, η ικανότητα των ατόμων και των κοινωνιών να δημιουργούν συνειδητά τους δικούς τους θεσμούς και αξίες. Υποστηρίζει ότι η πραγματική αυτονομία, η συλλογική αυτοδιακυβέρνηση, υπονομεύεται από ετερόνομους θεσμούς (γραφειοκρατία, καπιταλισμός) που επιβάλλουν εξωτερικές νόρμες. Οι σύγχρονες κοινωνίες δίνουν προτεραιότητα στην τεχνοκρατική αποτελεσματικότητα έναντι της δημοκρατικής συμμετοχής, μετατρέποντας τα άτομα σε παθητικά υποκείμενα.

Αντιπαραβάλλει τις αυτόνομες κοινωνίες (όπως η κλασική Αθήνα, κατά την άποψή του) με τις ετερόνομες κοινωνίες, όπου οι θεσμοί και τα νοήματα επιβάλλονται από τη θρησκεία, την παράδοση ή την απολυταρχική εξουσία.

Ο Καστοριάδης τονίζει την έννοια του «κοινωνικού φαντασιακού», το βαθύτερο συμβολικό πλαίσιο μέσω του οποίου οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα. Οι κοινωνίες δημιουργούν αυτά τα φαντασιακά (π.χ. καπιταλισμός, θρησκεία, δημοκρατία), αλλά συχνά ξεχνούν ότι εκείνες τα δημιούργησαν — οδηγώντας σε αδράνεια.

3. Η Κρίση των Δυτικών Κοινωνιών

Σύμφωνα με τον Καστοριάδη η Δύση έχει χάσει την ικανότητα για ριζοσπαστική αμφισβήτηση. Σε έναν κόσμο όπου όλα «αναλαμβάνονται» και σχετικοποιούνται, τίποτα πλεον δεν έχει σημασία.

• Η ελευθερία έχει γίνει επιφανειακή — η ελευθερία να αγοράζεις, να επιλέγεις μεταξύ επώνυμων προ´ι`όντων , αλλά όχι να συμμετέχεις πραγματικά στη διαμόρφωση της ζωής. Αυτή η καταναλωτική κουλτούρα εμπορευματοποιεί τις επιθυμίες, τροφοδοτώντας τον ατομικισμό έναντι της συλλογικής δράσης. Αυτή η μετατόπιση, σύμφωνα με τον Καστοριάδη, αποσπά την προσοχή από την ουσιαστική πολιτική εμπλοκή, ενισχύοντας ετσι την αλλοτρίωση και την απάθεια.

• Η εκπαίδευση στερείται πλεον από ουσια, περιοριζεται σε τεχνική κατάρτιση ή επαγγελματική προετοιμασία, αντί να καλλιεργεί την κριτική σκέψη.

• Η φιλοσοφία περιθωριοποιείται, και αντί για δημόσιο διάλογο, έχουμε δημόσιες σχέσεις.

4. Η ανάγκη να ανακτήσουμε την κριτική σκέψη

Παρά την ζοφερη αυτή διάγνωση, ο Καστοριάδης δεν εγκαταλείπει την ελπίδα. Επιμένει ότι οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να ξυπνήσουν, να ανακτήσουν τη δύναμη να οραματίζονται και να ενεργούν, και να επαναφέρουν την ουσιαστική πολιτική συμμετοχή.

Καλεί για:

• Μια αναβίωση της πολιτικής ζωής

• Μια εκ νέου εκπαίδευση της επιθυμίας (να θέλουμε κάτι περισσότερο, περα από την κατανάλωση)

• Και μια εκ νέου πολιτικοποίηση της καθημερινότητας — όπου σταματάμε να είμαστε παθητικοί θεατές και αρχίζουμε να αναλαμβάνουμε ευθύνη για τον κόσμο στον οποίο ζούμε.

Σημασία και Συνάφεια

Η κριτική του Καστοριάδη, προφητικά, θέτει ζητήματα όπως η αποπολιτικοποίηση, η τεχνοκρατική διακυβέρνηση και οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις του καταναλωτισμού. Οι ιδέες του έχουν αντίκτυπο σε σύγχρονα κινήματα για δημοκρατική ανανέωση (π.χ., Occupy, κλιματική δράση) και σε κριτικές του υπαρξιακού κενού του νεοφιλελευθερισμού.

Κριτικές και Περιορισμοί

• Ουτοπισμός: Το όραμά του για αυτόνομες κοινωνίες θεωρείται αφηρημένο, χωρίς συγκεκριμένους τροπους εφαρμογής του.

• Απόρριψη του Μαρξισμού: Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η απόρριψη μαρξιστικών πλαισίων αγνοεί πιθανές συνέργειες με τον ελευθεριακό σοσιαλισμό.

• Ψυχαναλυτικές Βάσεις: Παρά την ενσωμάτωση ψυχαναλυτικών στοιχείων, αυτή η προσέγγιση μπορεί να στερείται εμπειρικής ακρίβειας για κάποιους αναγνώστες.

✨ Γιατί αυτό το βιβλίο παραμένει σχετικό:

Σε μια εποχή «θορύβου» από τα κοινωνικά δίκτυα, πολιτικής πόλωσης και αυξανόμενης αποσύνδεσης, το «Η Άνοδος της Ασήμαντοτητας» φαίνεται ιδιαίτερα επίκαιρο σήμερα.

Ο Καστοριάδης προσφέρει μια αδιάσειστη διάγνωση της δυσφορίας της μοντέρνας εποχής, συνδέοντας την πολιτική αποδυνάμωση, την πολιτισμική ομογενοποίηση και το υπαρξιακό κενό. Προκαλεί τους αναγνώστες να οραματιστούν ξανα την κοινωνία ως ένα έργο συλλογικής αυτονομίας, καλώντας τους σε μια αναζωογόνηση της δημοκρατικής πράξης ενάντια στα κύματα της ασήμαντοτητας. Το έργο του παραμένει μια προκλητική πηγή για την κριτική σύγχρονων τεχνο-καπιταλιστικών τάσεων και τον οραματισμό χειραφετητικών εναλλακτικών.

Προσωπική αποψη:

Συνοψίζοντας, πρέπει πάντα να θυμόμαστε ότι η δημοκρατία δεν είναι δεδομένη, και η κοινωνία δεν τρέχει στον αυτόματο — και τα δύο απαιτούν συνεχή προσπάθεια και συλλογικό οραματισμό.